inleiding Naturalis

MUSEUM

HISTORIE MUSEUM

Over deze site

Even vooraf: het waarom van deze site
De oorsprong van de herinneringssite gaat terug op een handleiding die de auteur in 1996 schrfeef ten behoeve van bezoekers die meer wilden weten over al wat ze in het museum te zien kregen. De handleiding had een kleine oplage en werd in 2001 omgezet in de site op het internet. Museum Naturalis maakte er dankbaar gebruik van door op de hoofdpagina naar deze online-handleiding te verwijzen.
Gaandeweg groeide de handleiding uit tot een bron van veel informatie, onder andere door toevoeging van twee meer op de Dinosauriërs gerichte hoofdstukken.
Met de sluiting van het museum in 2016 werd de handleiding uiteraard overbodig. Om toch de herinnering aan het oude museum levend te houden zal op basis van delen van oude handleiding medio 2018 een nieuwe site worden opgezet. Ook delen van de uitleg zullen - waar nog zinvol - daarin weer worden opgenomen. En passant bood het ook een blik op de tussenruimte naast de collectietoren waar plaats was voor enkele grote objecten zoals een walvisgeraamte.

Een lange geschiedenis

Het begin

Het huidige museum 'Naturalis' werd in 1998 geopend en is de opvolger van de vroegere Rijksmusea voor Natuurlijke Historie en Geologie in Leiden. De basis werd gevormd door het in 1820 door Koning Willem I opgerichte museum dat op zijn beurt weer een samenvoeging was van een aantal her en der door het land verspreide collecties. Het museum was gevestigd aan de Papengracht in Leiden, in het gebouw waar nu het Rijksmuseum van Oudheden zetelt.

Raamsteegperiode
In 1913 verhuisde het museum naar een nieuw gebouw naast de Hortus aan de Leidse Raamsteeg (foto rechts). Voor exposities was maar één zaaltje beschikbaar dat in 1950 wegens gebrek aan toezicht moest worden gesloten. Alleen op aanvraag konden bezoekers naar binnen en passeerden dan in de entreehal 4 indrukwekkende skeletten van olifanten (foto rechtsonder).

De collectie was vanaf het begin al behoorlijk groot en werd gedurende de volgende 150 jaar nog verder uitgebreid, voornamelijk door regelmatige buitenlandse expedities en door het verkrijgen van particuliere verzamelingen uit erfenissen. Naast en achter het eigenlijke gebouw werden daarom al snel aparte collectiegebouwen neergezet (figuur links).

Studenten in de biologie (waarvan de ateur van deze site er een was) mochten wel naar binnen en volgden colleges in de diersystematiek in een collegezaal waarvan de wanden gevuld waren met een groot aantal inheemse en uitheemse geweien.

Naturalis I
In de loop van de tijd werd het gemis aan een echt museum met toereikende tentoonstellingsruimten steeds sterker en rond 1990 werd dan ook besloten tot volledige nieuwbouw op een plek buiten het centrum van Leiden. In plaats van het vertrouwde Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie kwam er ook een nieuwe naam: 'Naturalis'. Anders dan vele andere nieuwbouwmusea in Nederland werd voor het ontwerp niet een buitenlandse maar Nederlands architectenbureau aangetrokken, Fons Verheyen uit Leiden. Het museum telde 6 grote expositiezalen waaronder de befaamde Oerparade en het Natuurtheater en een aantal kleinere zalen zoals een schatkamer.

Opmerkelijk was de ruim 80 meter hoge collectietoren waar (toen) genoeg ruimte was om al de grote verzamelingen in onder te brengen.

Het historische Pesthuis (foto links) is een bezienswaardigheid op zich en kon als voorgebouw via een luchtbrug bij het nieuwe museum worden betrokken. Het dateert uit 1660 en bestaat uit een groot vierkant gebouw rondom een grote open binnenplaats. Het stond destijds ver buiten de wallen van de stad Leiden en daarmee op veilige afstand van de stad Leiden. Het was bestemd om de lijders aan besmettelijke ziekten als de pest op te vangen (pestlijders hebben er overigens nooit gezeten want toen het gebouw in gebruik kon worden genomen was de laatste epidemie voorbij). De voor die tijd zeer ruime en hoge ruimten kwamen goed van pas en konden worden benut als ingangspartij, restaurant en educatief centrum van het museum.

Nationaal Biodiversiteitscentrum
Het huidige museum is onderdeel van het veel grotere Nationale Biodiversiteitscentrum dat in 1999 is ontstaan bij de opname van de natuurhistorische collecties van de universiteiten van Amsterdam en Wageningen en na de fusie met het Nationaal Herbarium in Leiden dat op zijn beurt was ontstaan uit een fusie van de universitaire botanische collecties van Leiden, Utrecht en Wageningen,

(Voormalig) Nationaal Herbarium

Het was de ondernemende koning Willem I die ook het initiatief nam voor de oprichting van een Rijksherbarium. Dat kwam in Brussel. Maar één jaar later brak de oorlog uit met het Belgische deel van het Koninkrijk. De net benoemde directeur van het Herbarium heeft toen kans gezien de collecties te evacueren en in Leiden over te brengen.

Tot 1990 was het Rijksherbarium gevestigd naast de Leidse Hortus aan de Nonnensteeg. In 1999 verhuisde het Herbarium naar een nieuw gebouw dat vernoemd werd naar een van de laatste directeuren, Prof. van Steenis.
Inmiddels was het Leidse Herbarium door fusie met de Herbaria van Wageningen en Utrecht uitgegroeid tot het Nationaal Herbarium en werd vervolgens onderdeel van Naturalis Diversity Centre. Na gereedkomen van Naturalis II zal dit Herbarium worden overgebracht naar het gebouw van Naturalis.

Het herbarium van Utrecht komt overigens de eer toe het oudste herbarium te zijn, het werd al in 1816 gesticht. Dat van Wageningen volgde pas veel later, in 1896.

Foto rechts boven: ingangspartij oude Rijksherbarium aan de Nonnensteeg in Leiden met in gotische letters 'Ryks≈herbarium'

Naturalis II
Eind jaren tachtig van de vorige eeuw werd besloten tot een concentratie en fusie van alle Nederlandse natuurhistorische collecties in Leiden waarop het gebouw niet was berekend. Omdat telkens ook een groot deel van het personeel meekwam was het huidige gebouw al snel veel te klein. De uitbreiding moest het vloeroppervlak van het museum verdubbelen, tot 24.000 vierkante meter. Daarbij kwam dat het museum graag een echte Tyrannosaurus wilde maar hoe dat gevaarte in de huidige expositieruimte onder te brengen? De wens om tot een radicale verbouwing en nieuwbouw over te gaan nam toe. Halverwege 2016 werd daarmee een aanvang gemaakt.

Opening oude museum Naturalis in 1990

Na een lange voorbereidingstijd ging het nieuwe museum Naturalis in 1990 open. Het oude Pesthuis uit 1661 werd door een luchtbrug verbonden met het nieuwe gebouw en diende daarbij o.a. als ingang, ontvangstruimte en horecavoorziening.
Het museumgebouw zelf was ontworpen door de Leidse architect Fons Verheijen en bevatte een grote collectietoren, een voorgedeelte met daarin kantoren en werkruimten en daar direct achter het centrale deel met de grote en kleine tentoonstellingszalen.
Een mooie vondst van Verheijen was om de bezoekers via de luchtbrug te laten uitkomen op het 'aanlandingspunt' vanwaar deze een magnifiek uitzicht hadden op de beide hoofdzalen (foto rechts). Via een omlaag lopende gang daalde de bezoeker af naar het verleden om in zaal van de Oerparade uit te komen en via een korte trap naar boven bereikte deze het heden, de zaal van het Natuurtheater, gewijd aan de biodiversiteit.
In het midden stond een vernuftig kunstwerk, een metalen stamboom met veel vertakkingen die een mooi verbindingselement vormde tussen de beide hoofdzalen. Meer over deze stamboom vindt u in het hoofdstuk 'Oerparade'.

Het trappenhuis was achterin geplaatst en bewust gecompiceerd ontworpen om de bezoeker in de verleiding te brengen vandaar uit de andere zalen te gaan verkennen waar deze anders niet zo gauw in zou lopen. Vanuit het trappenhuis was er weer een mooi zicht op beide hoofdzalen (foto links).
Op twee plaatsen was er een open visuele verbinding tussen de zalen aangebracht, één bij de stamboom en één bij de grote dinosaurus die daarmee als het ware vanuit een verleden van 100 miljoen jaar geleden het heden in keek.

De verbouwing (2016-2019)

Wat gaat er veranderen?
De verbouwing en de nieuwbouw zullen volgens de planning in de komende twee tot drie jaar hun beslag moeten krijgen. De bekende publieksgedeelten van het museum werden op 1 september 2016 gesloten en zullen worden omgebouwd tot gebruiksruimten voor het Biodiversiteitscentrum.
Naast en achter het huidige museum zal dan een nieuw groot expositiegebouw verrijzen dat - als alles goed gaat - eind 2018 klaar zal zijn. De oude en de huidige situatie zijn hieronder in beeld gebracht.

De verbouwing en nieuwbouw zijn intussen zo ver gevorderd dat de oude situatie niet meer te herkennen is. De ooit fraai opgaande lijn van Pesthuis via de laagbouw met de tentoonstellingszalen naar de markante hoge collectietoren gaat vervangen worden door een mega clustergebouw met een zwaar aangezette expositieruimte. De toren verdwijnt daarbij min of meer uit het zicht.

Bij de foto's: links de afbraak van een deel van het kantoorgebouw (voorzijde) en rechts
de situatie in oktober 2018 met het opvallende expositiegebouw (achterzijde)

Geraadpleegde bronnen
Tekst geschiedenis Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie en het Nationaal Herbarium op Wikipedia
Foto Oude RMNH: Monumenten in Nederland. Zuid-Holland (2004); Foto ingang met de olifanten: idem Wikipedia