Dorps geschiedenis Andel

Village history Andel

Een zeer dramatische, maar ook bijna in de vergetelheid geraakte gebeurtenis is het verloren gaan van een groot deel van het dorp Andel. Bij een van de veranderingen van loop van de rivier de Maas, waarschijnlijk in de 11de of 12de eeuw, heeft men het centrum van het dorp moeten afbreken omdat dit buitendijks was komen te liggen. Iets soortgelijks moet Giessen en Rijswijk overkomen zijn, wat nog te zien is aan de buitendijkse ligging van de kerken in die dorpen. In Andel was ook de kerk buitendijks niet te handhaven, maar heeft men die moeten afbreken en binnen de (nieuwe) dijk opnieuw moeten opbouwen.

Historische gegevens zijn hierover niet bekend, maar dat dit heeft plaats gevonden blijkt uit diverse indirecte bronnen. Zo zijn bij een bouwkundig onderzoek van de kerk van OpAndel duidelijk hergebruikte stenen aangetroffen, die ouder zijn dan de eerste fundamenten op die plaats. Ook uit het straten en kavelpatroon blijkt dat een flink deel van het dorp buitendijks is komen te liggen.

Mogelijk als compensatie heeft Andel er toen een flink deel van het grondgebied van Giessen bijgekregen. (ook Giessen kreeg er grondgebied bij, namelijk de droogvallende bedding van de door de nieuwe dijkring afgesloten rivier de Alm). In dit nieuwe dorpsgebied werd een nieuwe kerk gebouwd gewijd aan Sint Rombout, en werd een nieuw dorp gebouwd, dat in het vervolg bekend zou staan als NeerAndel of UitAndel.

Zie voor meer details het proefschrift van B.W. Braams (hier als pdf in te zien, pas op bestand is 49 MB groot) op blz. 212 (pagina 215 in de pdf).

A very dramatic, but also almost forgotten event, is the loss of a large part of the village of Andel. Due to one of changes ofthe riverbed of the "Maas" probably in the 11th or 12th century, a large part of the original village was torn down because suddenly it was found to be outside the protection of the dikes. Something similar must have happened in Giessen and Rijswijk, which can still be seen today, because their churches are still at the outside of the dike. In Andel it was impossible to maintain the church, so people were forced to tear it down, and rebuild it inside the (new) dike.

Historic evidence for this event is not known, but from indirect facts it is clear that this has happened. During an investigation of the church of OpAndel, reused stones were found that are clearly older than even the oldest fundaments of this church. Also from the pattern of streets and land-parcels it is clear that a large part of the original village has to be outside the dike.

Possibly as compensation, Andel received part of the grounds of the neighbouring village of Giessen. (also Giessen received new land, the former bed of the river Alm. This river was cut off by the new dikes) In this new village area a new church was build, dedicated to Saint Rombout, and a new village was build, which would be known afterwards as NeerAndel or UitAndel.

For more on this episode see this thesis of B.W. Braams (in Dutch) (which can be downloaded here as pdf, beware the file is large, 49 MB) page 212 (page 215 in the pdf file).

Als we tegenwoordig terug denken aan oorlog in onze streek dan gaan onze gedachten vooral terug naar de tweede wereldoorlog, waar van ook Andel haar deel heeft moeten incasseren. Daarover is al heel wat geschreven, zoals bijvoorbeeld in de Historische Reeks van het land van Heusden en Altena, deel 19.

Andel is echter al veel vaker bij oorlogshandelingen betrokken geweest, of op andere wijze erdoor beinvloed.

het is bekend dat kort na het begin van onze jaartelling de Romeinen al in deze streek zijn gearriveerd. Het rivierengebied was de grens van het rijk dus er zal ongetwijfeld nu en dan geweld gebruikt zijn, al is zijn er mbt het land van Altena verder geen details bekend.
• de Noormannen zijn op hun "viking" tochten zeker ook in deze streek langs gekomen. Na de plundering van Dorestad in 834 en 835 werd bijvoorbeeld in 839 een burcht in Oud-Heusden verwoest. In 850 of 851 plunderden Deense zeerovers de Betuwe, een ruim begrip waar een groot deel van het rivierengebied onder kan vallen. Tiel werd nog in 1006 en 1010 geplunderd. Het dorpje Andel bestond zeker al in 850, dus de kans is groot dat men deze lieden ook daar langs heeft zien komen. Naast roven stichtten de noormannen echter ook nieuwe nederzettingen, dus ook de mogelijkheid dat zij in het land van Altena zijn achtergebleven is niet uit te sluiten.
• Andel werd in 1511 verbrand door langs trekkende Gelderse troepen tijdens de Gelderse oorlogen. Dat was kort na de verwoesting van het kasteel van Poederooijen door de Brabanders in 1508.
• het land van Altena, en zeker ook Andel, heeft zwaar te lijden gehad in de 80 jarige oorlog tussen 1568 en 1648. De geuzen bereikten in 1572 vanuit Den Briel en Gorkum ook het klooster van Berne bij Nederhemert. Beide zijden maakten zich schuldig aan oorlogshandelingen (tegenwoordig zouden we oorlogsmisdaden zeggen) zoals gijzeling, plundering en brandstichting. Zeer ernstig was ook het doorsteken van de dijken waardoor een groot deel van het land van Altena jarenlang vrijwel onbewoonbaar werd. Zo hebben de geuzen in 1573 half Woudrichem in de as gelegd. De kerktoren werd in 1621 pas herbouwd. In 1599 verblijft de spaanse legerleider Francisco de Mendoza in Woudrichem en valt daarvandaan de Bommelerwaard binnen.

  Diverse bronnen geven details over Andel in deze oorlogstijd. Zo wordt in 1576 een sergeant genoemd van soldaten te Andel die een schadevergoeding moet krijgen. In 1634 werd de predikant van Andel, Abraham Genius, gevangen genomen door de spanjaarden en gegijzeld. Dit was een vergelding voor het "aanhalen" van de pastoor van Osch. Nog in het laatste jaar van de oorlog in 1648 lag het jacht van de heer van Opdam op wacht voor het veer. In het notarieel archief te Rotterdam is nog een verklaring te vinden mbt een schietpartij op een soldaat van de koning (van Spanje) die hier plaatsvond.

• Ook het rampjaar ging niet onopgemerkt voorbij. Op 30 juni 1672 lagen de Fransen voor Gorkum, dus dat zal men ook in Andel zeker gemerkt hebben. In dit jaar werden opnieuw de dijken doorgestoken, en nog in 1691 probeert men vrijstelling te krijgen van het betalen van tienden over 1673 vanwege het mislopen van de oogst.
• Ook van zee kwamen rond 1700 nog gevaren. Nog in deze tijd werden mensen door Noord-Afrikaanse piratenschepen gegrepen en als slaaf meegenomen, zowel van schepen als van de kust, ook in Nederland. In de Andelse diakonie rekeningen komen meermaals verzoeken langs van mensen die geld inzamelen om het losgeld te kunnen betalen dat nodig was om hun familie leden te bevrijden. Zie bijvoorbeeld de rekeningen van 1650, 1651, 1657, 1689, 1695, 1699, en 1740. Merk op dat de term "van de Turk gevangen" die in deze oude bronnen wordt gebruikt niets heeft te maken met het land Turkije maar een destijds gangbare benaming was voor deze Noord-Afrikaanse piraten (waarvan velen wel van Turkse afkomst waren).
• De Franse tijd betekende vooral een omwenteling in het bestuur, ook in Andel. Bestaande rollen zoals schout en schepenen die eeuwenlang hadden bestaan werden afgeschaft en vervangen door de nu nog gebruikelijke burgemeester en wethouders. Belangrijk voor genealogen was de invoering van de burgerlijke stand, die in de eerste jaren na 1810 nog in het Frans werd genoteerd, ook in Andel.
• Tijdens de eerste wereldoorlog waren de nodige soldaten ingekwatierd te Andel. Voor de soldaten waren barakken gebouwd aan de Romboutsstraat, zie bijvoorbeeld dit ingescande herinnerings album uit 1918.

Het artikel dat ik schreef getiteld "De eigenaren en bewoners van Het Hof te Andel", gepubliceerd in GTMWB 2008, p.241-261, is nu hier online in te zien (pdf bestand van 4.1 MB).

Aan de westkant van het dorp, in de Sint Romboutspolder, lag van ouds een huis genaamd "het Hof van Andel". Al hebben hier voor zover ik weet nooit de Heren van het dorp gewoond zoals soms wel wordt beweerd, toch moet het meer zijn geweest dan zomaar een huis met een vreemde naam. Zo genoot het huis in 1686, met omliggende landerijen, een speciale belasting vrijstelling. Het was namelijk vrijgesteld van de tiendheffing die over alle andere gronden in het dorp moest worden betaald. Ook wordt in 1705 vermeld dat er een gracht en een vijver nabij het huis liggen. Mogelijk zijn dit restanten van een gracht die volledig rondom het huis heeft gelegen. Helaas is dit nergens op de oude kaarten terug te vinden.

Het huis werd omringd door boomgaarden en landbouwgronden, dus rond 1700 lijkt het een (voorname) boerderij te zijn geweest. Of hier ook ooit een kasteel heeft gestaan zoals soms te lezen is weet ik niet, informatie die dat bevestigt heb ik nog niet kunnen vinden (als iemand dit weet hoor ik dat graag). Waarschijnlijk is het nooit meer geweest dan een versterkte voorname boerderij.

Gezien de naam "Het Hof" zou het misschien ooit een ridderhofstad geweest kunnen zijn, maar ook dat is niet zeker. Er is bijvoorbeeld niets bekend van een leenhof te Andel, iets wat vaak bij een ridderhofstad te vinden is.

De ouderdom van "Het Hof" is niet bekend. De oudste vermelding die ik heb van de naam is uit 1572, maar het is zeker veel ouder. Mogelijk heeft een vermelding uit 1369 "een huys ende een ghezeete gheleghen tot Andel, mit sinen bogaert, binnen graften ende buten graften, ende met allen sinen toebehoren" hier al mee te maken.

Het laatste huis (zie de afbeeldingen hieronder) dat op deze plaats stond is rond 1937 afgebroken (dus niet in 1918 zoals in de oude ansichten boekjes vermeld). Er is nu niets meer van over behalve de 2 palen op de dijk waar ooit het toegangshek hing, en de straatnaam "hoflaan".

Enkele foto's van het hof zijn ook te vinden op deze weblog over de Wilhelmina sluis en op deze weblog.

The article written by me titled "De eigenaren en bewoners van Het Hof te Andel", and published in GTMWB 2008, p.241-261, is now available online (pdf file of 4.1 MB).

On the westside of the village, in "Sint Romboutspolder", there has for a long time been a house called "het Hof van Andel". The lords of the village never lived here, although this is sometimes said. However, something must have been special about it. In 1686 the house and lands around it did not have to pay a kind of taxes called "de tiendheffing". All other lands in the village were subject to this kind of taxes. Also in 1705 a pond, and a "gracht" are mentioned near the house. Unfortunately they are not on the old maps.

The house was surrounded by orchyards and farming grounds so around 1700 it seems to be just a (rich) farm. I don't know if there has ever been a castle here. Sometimes this is said, but I have not been able to find any proof for that. (if anyone knows please mail me) Probably it has never been more than an important farm.

Because of the name "Het Hof" it may have been owned at one time by a knight, but again there is no proof of it. No proof of the typical feudal loans that are often associated with these houses have been found

The age of "Het Hof" is not known. The oldest mentioning that I have is from 1572, but it surely is much older. Maybe a text from 1369 already describes the same house: "een huys ende een ghezeete gheleghen tot Andel, mit sinen bogaert, binnen graften ende buten graften, ende met allen sinen toebehoren".

The last house (see pictures below) on this spot was torn down around 1937. Now nothing more remains then some poles the carried the entrance gate, and the name of the street "hoflaan".

Some pictures of "het hof" can also be found on this weblog on the Wilhelmina sluis and on this weblog.

Onderwijs bestaat in Andel al zeker sinds het midden van de 17e eeuw. Al in 1656 wordt ene Jan Simonsz. van Beverlo genoemd als schoolmeester te Andel, en er blijkt vrijwel continu een schoolmeester geweest te zijn (zeker tot ca. 1800). Een lijst van de Andelse schoolmeesters voor 1800 is te vinden op deze pagina (geschreven door A.J. Stasse, met o.a. gegevens gevonden door mij). In de kerkrekeningen 1721-51 komen ook regelmatig posten voor voor het opknappen of verbouwen van de school. Hieruit blijkt ook dat de schoolmeester in dit gebouw woonde. Hij had er bijvoorbeeld een moestuin en een bakhuisje (om brood te kunnen bakken).

Over de kosten voor de leerlingen is niet veel bekend, maar ook de arme kinderen konden schoolgaan, want de schoolmeester kreeg jaarlijks een vergoeding "voor het leren van de arme kinderen" van de diakonie (de instelling verantwoordelijk voor de armenzorg).

De banden tussen de schoolmeester en de kerk waren trouwens nog veel sterker want hij was ook koster en voorzanger in de kerk, en moest bijvoorbeeld de klok luiden bij begrafenissen.

There has been a school in Andel since at least the mid 17th century Already in 1656 a Jan Simonsz. van Beverlo is mentioned as teacher in Andel, and an almost continuous list of teachers has been found (at least up to ca. 1800). A list of the teachers of Andel before 1800 can be found on this (Dutch) page (written by A.J. Stasse, containing also some data contributed by me). In the church administration 1721-51 also several entries are found describing construction or restauration work on the school building. From this it is clear that the teacher lived in the same building. He had a private garden for growing vegetables and a little baking-house (to be able to make his own bread).

The expenses for the children are not known, but also the very poor children could go to school, since the teacher was payed each year for teaching the poor children. This was done by the diakonie (part of the church organisation that was responsible for caring for the poor people in the village).

The ties between the teacher and the church were even stronger since he also was "koster en voorzanger" in the church. (he was responsible for the church building and for leading the singing during the service). Also he had to ring the church bell when there was a burial.

Er is een aantal historische plattegronden van Andel bewaard gebleven. De oudste mij bekende is uit 1601 en werd gemaakt door Daniel Schellincx (zie afbeelding hierboven). Deze kaart werd gemaakt in opdracht van het waterschap en geeft precies aan welke percelen er binnen het grondgebied lagen, met bijbehorende afmeting. Dit was nodig om de waterschaps belasting (molen en dijkgeld) correct te kunnen berekenen.

De volgende mij bekende kaart is die behorende bij de invoering van het kadaster in 1832. De kaart zal waarschijnlijk enkele jaren eerder gemaakt zijn, maar een precieze datum weet ik niet.

Een voorbeeld van een uitsnede uit beide kaarten is op deze pagina te zien.

Een beroemd kaartje dat bij velen ingelijst aan de muur hangt is het kaartje uit Kuijpers gemeente atlas uit 1868 (zie afbeelding hieronder). Dit is een wat globalere kaart, waar de nadruk meer ligt op de straten en weteringen. Een online versie is in te zien achter deze link.

A number of historic maps are known for the village of Andel. The oldest known to me is from the year 1601 made by Daniel Schellincx (see picture above). The "waterschap" had this map made and it gives exactly the position and size of all plots of land inside the village. This was used to calculate the taxes collected by the "waterschap" (which were necessary for maintenance of the dikes and waterways).

The next map known to me is the one made for the "kadaster" in 1832, but it will probably be a few years older. (I don't have the exact date).

An example of a piece from both maps can be seen on this page

A famous map, which is often seen framed and hanging on a wall is the map from "Kuijpers gemeente atlas" from 1868 (see picture below). This is a more global map, showing primarily the streets and waterways. An online version can be seen when following this link.

(dit tekstje moet nog geschreven worden, als voorproefje alvast een klein plaatje van Andels oudste kertoren de Romboutstoren)

(this text still has to be written).

Andel kent zijn eigen versie van het verhaal van Jan Klaassen de trompetter. Bij de overblijfselen van de Neer-Andelse Kerk, naast de Romboutstoren, ligt een grafzerk van ene Jan Claesen die in 1634 werd vermoord, door iemand uit Breda. In de archieven is hij helaas nog niet terug gevonden, en ook van zijn beroep is niets met zekerheid bekend. Een foto van het monument van Jan Klaassen en de tekst daarop is hier te vinden. Ook de tekst van het bekende lied over Jan Klaassen is hier te vinden.

Verdere gegevens zijn ook hier te vinden. Ook op "De Lennaert Nijgh Website" is dit verhaal uitgebreid te lezen.

In Andel a local version of the famous story of "Jan Klaassen de trompetter" exists. Near the remains of the Church of Neer-Andel, right next to the "Rombouts" tower, a tombstone can be found of a Jan Claesen who was murdered in 1634 by someone from Breda. He has not yet been found in the archives, and also his profession is not known. A photograph of the monument of Jan Klaassen and the text engraved in it can be found here Also the lyrics of the well known song about Jan Klaassen can be found here.

Further information can be found here. This story can also be found on "De Lennaert Nijgh Website".

Pal tegenover Andel aan de (nu) afgedamde maas ligt het dorpje Poederooijen. Tegenwoordig valt dit misschien niet bijzonder op maar eens moet dit een magnifiek uitzicht geweest zijn. Hier stond namelijk het schitterende kasteel van Poederooijen dat in 1672 is verwoest. Eigenaar hiervan was o.a. de familie van Rossum waaruit de beruchte Maarten van Rossum voortkwam.

De geschiedenis van dit dorp is na te lezen op de site van "De vier Heerlijkheden". Hier zijn o.a. ook grotere versies van onderstaande afbeeldingen van het kasteel te vinden.

At the side of the river "maas", just opposite of the village of Andel, the village of Poederooijen is located. This is maybe not so noticable nowadays but once this must have been a magnificent view. Because this was the location of the beatifull castle of Poederooijen that was destroyed in 1672. The owner was (among others) the van Rossum family of which the infamous Maarten van Rossum was a member.

The history of this village can be found at the site of "De vier Heerlijkheden" (Dutch only). Here also larger versions of the pictures shown below of the castle can be found.