GESCHIEDENIS

Hoe het begon en zich ontwikkelde

Het biljartspel heeft al een hele ontwikkeling achter de rug. Het is dan ook niet zo eenvoudig de oorsprong ervan te achterhalen. Verschillende bronnen spreken zich tegen, zodat de voorstelling van zaken als hieronder vermeld niet de zekerheid biedt een juiste interpretatie te zijn.

What's in a name

De discussies starten reeds over de herkomst van het woord ‘biljart’. Volgens de Fransen is het een samenvoeging van ‘bille’ (bal) en ‘art’ (kunst) en betekent het dus ‘de kunst van het balspel’. Ook wordt vermeld, dat een zekere Claude Billard het biljartspel aan het Franse hof zou hebben geïntroduceerd.

De Engelsen daarentegen zeggen dat de uitvinder, William ‘Bill’ Kew, voor het eerst de bal met zijn ‘yard’ (ellestok) op de tafel heeft gespeeld en dat dit feit tot de naamgeving, ‘Bill-yard’, heeft geleid. De eerste uitleg lijkt meer aannemelijk.

Wat vooraf ging

Het schijnt dat William Shakespeare in zijn toneelstuk “Antonius and Cleopatra” uit 1606 de eunuch Mardian een par­tijtje biljart laat spelen met Cleopatra. Dat zou dan rond 200 voor Christus zijn geweest ! Waarschijnlijk gaat het hier om vergaande dichterlijke vrij­heid of wellicht een eigentijdse promotie van de biljartsport.

Vooral Engeland en Frankrijk willen de eer hebben om de uitvinder van het biljart genoemd te worden. Men neemt aan dat het Engelse ‘Pall Mall’ of het Franse ‘Paille Maille’, een spel dat wat weg heeft van het huidige ‘croquet’, waarbij een bal door een poortje moest worden geslagen zonder een daarachter staande kegel (koning) omver te stoten, aan de basis heeft gestaan. Dit spel werd in de 15e eeuw buiten op het gras gespeeld.

Na 1550 treffen we het spel zowel in Engeland als in Frankrijk en Italië binnenshuis aan. Het spel wordt nu gespeeld op een houten tafel, bespannen met een groen doek (om het gras te simuleren?). Rond de tafel werd door middel van een opstaande plank vermeden dat de bal van de tafel viel. Voor de rest bleef het spel ongeveer hetzelfde; we vinden eerst nog steeds de poortjes en de koning terug, maar deze worden geleidelijk vervangen door gaten in de tafel. De bal wordt oorspronkelijk ook met de dikke zijkant van de stok, ‘mace’ genaamd, geslagen. Het biljart was toen vooral een spel voor de gegoede standen en werd ook wel ‘Het spel der koningen’ genoemd. Na de Franse Revolutie komt hier verandering in en wordt het biljart een spel voor iedereen. In 1636 wordt de ‘Academie der Edelen’ opgericht door Richelieu. Op het lesprogramma vinden we ondermeer wiskunde, geschiedenis, schermen en biljarten.

De ommekeer

Wanneer de bal dicht bij de boord lag, was het moeilijk om de bal te spelen op de normale manier. De spelers draaiden dan de "mace" om en speelden met de dunne achterkant. Deze kant werd "Queue" (staart) genoemd waarvan dan ook het woord "cue" en "keu" is afgeleid. Eerst mochten enkel mannen de "queue" gebruiken, de vrouwen werden verplicht de "mace" normaal te gebruiken wegens het gevaar om het doek te beschadigen met de scherpere "queue". Nog voor 1700 speelt men al met een rechte keu, al speelt men nog meestal met het dikke uiteinde.
Reeds voor de Franse Revolutie gaat men met twee witte en één rode bal spelen en wordt de keu definitief omgekeerd. Het oorspronkelijk doel van de boorden was enkel om te voorkomen dat de ballen van de tafel rolden. Spelers ontdekten dat de bal kon terugbotsen van de boord en pasten dit later doelbewust in hun spel toe.

Kapitein Mingaud

Kapitein François Mingaud, een van Napoleons officieren, die zich in 1822 in Rotterdam vestigde en aldaar op 23 december 1847 overleed, zat eind 1700 in de Bastille als politiek gevangene. Hij moet wel een grote cel gehad hebben, want op een of andere manier kreeg hij er een biljarttafel geplaatst. De kapitein was zo bezeten van het biljart dat hij, toen hij zijn straf uitgezeten had, toestemming vroeg om langer in de gevangenis te blijven om zo zijn spel te kunnen perfectioneren.

Deze Mingaud heeft veel betekend voor het biljart. Zo heeft hij rond 1790 een nieuwe keu ontwikkeld. Tot dan was het uiteinde van de keu nog vierkant, Mingaud kwam ertoe dit uiteinde rond te maken waardoor men ook moeilijker stoten kon maken. Het is ook in deze periode dat men krijt begint te gebruiken om meer wrijving tussen keu en bal te verkrijgen. In 1807 verbetert kapitein Mingaud de keu nog meer door een stukje leder op de top van de keu te plaatsen, de ‘pomerans’ is geboren. Alhoewel de pomerans in het begin nog niet de aandacht kreeg die hij verdiende (men had nog problemen om de pomerans goed te bevestigen zodat hij maar al te vaak loskwam bij het stoten) kon men nu ook effect aan de bal geven; dit leek wel hekserij.

Coriolis

De Franse ingenieur Gustave-Gaspard Coriolis beschrijft de verklaring voor de afbuiging van de baan van een voorwerp dat beweegt binnen een roterend systeem, het Corioliseffect genoemd, en dat op veel natuurkundige gebieden van toepassing is. In 1835 publi­ceerde hij het boek "Théorie Mathématique des effets du jeu de billiard", waarin dit fenomeen met betrekking tot het biljarten wordt beschreven.

De moderne tijden

Begin 1800 verandert er veel aan het materiaal, hoofdzakelijk dankzij de industriële revolutie.
Zoals hierboven beschreven maakt de keu enkele veranderingen mee.
Vanaf 1835 wordt leisteen gebruikt als blad voor de tafel.
Goodyear ontdekt in 1839 het vulkaniseren van rubber en tegen 1845 vervangt dit materiaal de voordien gebruikte vlasvezels als vulling voor de banden van de biljarttafel. Tegen 1850 is de biljarttafel geëvolueerd tot zijn huidige vorm. 

Ieder zijn eigen weg

Er is minder discussie over het feit dat het de Fransen zijn die het "caramboleren" ontwikkeld hebben.
Vanaf 1770 tot 1920 speelden de Engelsen vooral "English Billiards", een spel met 3 ballen op een grote tafel met 6 gaten. Er was eerst geen vast formaat voor de tafel, in de 18e eeuw werd de 2 op 1 verhouding vastgelegd. Uit dit spel werd het huidige "Snooker" ontwikkeld. Een kleurrijk spel op dezelfde tafel maar nu met 22 ballen.
Tot 1870 speelden ze in Amerika vooral "Four-Ball Billiards", met 2 witte en 2 rode ballen op een grote tafel met 4 gaten. Dit is later geëvolueerd in de richting van het "Pool-biljart".

Spelsoorten

Jargon

Materiaal

Biljart weetjes

Abitcrage